ریشه‌ها و پیش‌زمینه‌های تئاتر قزاقی:

پیش از ظهور تئاتر حرفه‌ای، "فرهنگ قزاقی" نظامی پیشرفته از خلاقیت شفاهی مردمی در خود داشت که عناصر کنش نمایشی در آن مشهود بود. از جمله این عناصر می‌توان به آیین‌های مراسمی (ازدواج، سوگواری)، رقابت‌های موسیقایی(آیتیس)، اجرای منظومه‌های حماسی، و نیز صحنه‌های طنزآمیز روزمره مرتبط با شخصیت‌های فولکلوریک چون الدَر قوسه اشاره کرد.

این اشکال که در فضای "یورت" یا جشن‌های مردمی اجرا می‌شدند، نقش نمایشی داشتند و با ترکیب روایت، گفت‌وگو، موسیقی و حرکت، پایه‌های دراماتورژی ملی را شکل دادند. با این حال، برخلاف تئاتر ایستا و نهادینه اروپایی، این گونه‌ها به‌طور طبیعی در سبک زندگی کوچ‌نشینی جای گرفته بودند و نیازی به تشکیل گروه‌های ثابت یا ساخت بناهای نمایشی خاص نداشتند.

• پیدایش تئاتر حرفه‌ای و نهادینه‌سازی شوروی:

نفوذ سنت‌های تئاتری اروپا به دشت‌های قزاق با فعالیت گروه‌های نمایشی روسی و تاتاری در شهرهای اورنبورگ، اومسک، ورنی (آلماتی امروزی) و پتروپاول در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم آغاز شد. تئاتر حرفه‌ای قزاقی، همچون سینما، در نخستین سال‌های دوران شوروی به‌عنوان نهادی فرهنگی شکل گرفت و مأموریت اصلی آن آموزش فرهنگی و تبلیغی بود.

نقطه نمادین آغاز درام‌نویسی ملی را می‌توان اجرای آماتوری تراژدی مختار اوئزوف با عنوان «انلیک کِبِک» (داستان قزاقی) در سال ۱۹۱۷ میلادی دانست. تأسیس رسمی تئاتر حرفه‌ای قزاقی با افتتاح نخستین تئاتر دولتی دراماتیک قزاقستان در شهر قیزیل‌اوردا در ۱۳ ژانویه ۱۹۲۶میلادی رقم خورد.

اولین گروه نمایشی را چهره‌های برجسته فرهنگی تشکیل می‌دادند: کارگردان جومارت شانین، بازیگران عیسی بایزاقوف، آمره قاشائوبایف، کالیبک کوانیشبایف، سرکه کُژامکولوف، یِلوبای اومورزاکوف، کاپان بادیروف، شاکن آیمانوف، کورمانبک جاندربکوف و بازیگران نامدار زن کولیَش بایسِیتووا، شارا ژیِینکولُووا و آمینا اومورزاکووا.

این هنرمندان با درخشش در نقش‌های ادبی کلاسیک و فولکلوریک از جمله پهلوانان(باتیرها)، زنان زیبارو و شخصیت‌های طنز توانستند سنت‌های نمایشی مردمی را با اصول هنر صحنه‌ای اروپایی در هم آمیزند.

در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰میلادی، سیاست انتخاب نمایش‌ها بازتاب‌دهنده روح زمانه بود: ترکیبی از نمایش‌های انقلابی چون «شاهین‌های سرخ» اثر ساکن سیف‌الین و آثار اجتماعی در نقد بقایای نظام پدرسالار، از جمله «قاراگز» و «بایبیشه توقال» اثر مختار اوئزوف و «ازدواج» اثر بیمبت مایلین.

مرحله مهم دیگر، اجرای آثار کلاسیک جهان همچون «بازرس» نیکلای گوگول و «اتللو» ویلیام شکسپیر بود که نشانگر رشد حرفه‌ای و بلوغ هنری گروه محسوب می‌شد.

• ساختار سازمانی و زیرساخت صنعت تئاتر در جمهوری قزاقستان:

 شبکه تئاترها و نهادهای مدیریتی

در حال حاضر، در جمهوری قزاقستان شبکه‌ای گسترده از نهادهای تئاتری فعال است که شامل بیش از ۷۰ تئاتر دولتی و چندین تئاتر خصوصی می‌شود. این شبکه سراسر کشور را دربر می‌گیرد و دسترسی عموم مردم به هنر تئاتر را تضمین می‌کند.

مدیریت و سیاست‌گذاری در حوزه تئاتر بر عهده وزارت فرهنگ و اطلاع‌رسانی جمهوری قزاقستان است. تئاترهای ملی با اهمیت ویژه برای فرهنگ کشور، مستقیماً تحت نظارت این وزارتخانه فعالیت دارند. در مقابل، تئاترهای منطقه‌ای و شهری تحت اداره نهادهای فرهنگی آکیمات‌های(شهرداری ها) محلی (استان‌ها و شهرهای آستانه، آلماتی و شیمکنت) قرار دارند.

شخصیت محوری در تدوین سیاست فرهنگی کشور، وزیر فرهنگ و اطلاع‌رسانی است. در ساختار این وزارتخانه، بخش‌ها و کمیته‌های تخصصی مسئول توسعه هنر تئاتر، تأمین مالی، سیاست‌های نیروی انسانی و برنامه‌ریزی نمایشی می‌باشند.

•  نهادهای برجسته تئاتری جمهوری قزاقستان:

در میان مهم‌ترین تئاترهای کشور که مستقیماً تحت نظارت وزارت فرهنگ و اطلاع‌رسانی جمهوری قزاقستان قرار دارند، می‌توان از موارد زیر نام برد:

* تئاتر دولتی آکادمیک درام قزاق به نام مختار اوئزوف (شهر آلماتی) کهن‌ترین و برجسته‌ترین تئاتر ملی کشور با عنوان رسمی «تئاتر ملی».

* تئاتر دولتی آکادمیک درام روسی به نام ماکسیم گورکی (شهر آلماتی) اصلی‌ترین تئاتر روس‌زبان جمهوری قزاقستان.

* تئاتر دولتی آکادمیک قزاق برای کودکان و نوجوانان به نام غابیت موسرِپوف (شهر آلماتی).

* تئاتر دولتی آکادمیک موسیقایی دراماتیک قزاق به نام قالیبِک کوانیشبایف (شهر آستانه).

* تئاتر ملی اپرا و باله به نام کولیَش بایسِیتووا (شهر آستانه صحنه اصلی موسیقی و باله کشور.

علاوه بر تئاترهای قزاق و روس، در کشور تئاترهای ملی نمایانگر فرهنگ اقوام دیگر قزاقستان نیز با موفقیت فعالیت دارند، از جمله تئاتر موزیکال کمدی اویغوری، تئاتر موزیکال کمدی کره‌ای، تئاتر درام آلمانی (در شهر تمیرتاو) و دیگر نهادهای فرهنگی قومی.

•  جشنواره‌ها به‌عنوان ابزار انسجام و توسعه:

جشنواره‌های تئاتری نقش بسزایی در تحرک خلاقیت هنری و شناسایی گرایش‌های نوین ایفا می‌کنند. از میان مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

* جشنواره جمهوری‌خواه تئاتر، رویدادی بزرگ که به بررسی دستاوردهای تئاترهای سراسر کشور اختصاص دارد و زیر نظر وزارت فرهنگ و اطلاع‌رسانی برگزار می‌شود.

* جشنواره بین‌المللی جوانان خلاق «شابیت»، شامل برنامه ی تئاتری ویژه‌ای است که به حمایت از استعدادهای جوان می‌پردازد.

* جشنواره‌های «بهار تئاتر در آستانه» و «پاییز تئاتر در آلماتی»، رویدادهای منظم فرهنگی که بهترین اجراهای فصل را در پایتخت و پایتخت جنوبی به نمایش می‌گذارند.

* جشنواره‌های تخصصی همچون جشنواره درام قزاق یا جشنواره تئاترهای کودک و نوجوان.

این نظام چندسطحی مدیریت، پشتیبانی و خودسازماندهی حرفه‌ای، ستون فقرات زندگی تئاتری معاصر جمهوری قزاقستان را تشکیل می‌دهد و شرایطی را برای هم‌زمانی حفظ سنت‌ها و جسارت در نوآوری فراهم می‌آورد.

•  شکل‌گیری نظام آموزش تئاتری:

هم‌زمان با تأسیس تئاترها، نظام آموزش حرفه‌ای نیز پایه‌گذاری شد. تاریخ آموزش تئاتری در جمهوری قزاقستان از مؤسسه "هنرهای کُرمان‌غازی" آغاز می‌شود که در آن دانشکده تئاتر تأسیس گردید. بعدها این مرکز به آکادمی ملی هنر قزاق به نام تِمیربِک ژورگِنوف در شهر آلماتی تبدیل شد.

در قرن بیست‌ویکم، دانشگاه ملی هنر قزاقستان در شهر آستانه(نورسلطان) نیز به این مجموعه آموزشی پیوست. نسل‌های متعدد بازیگران زیر نظر استادان بزرگی چون اسان‌علی آشی‌موف، روبن آندریاسیان، اسماخان اَبایف و یوری خانینگی پرورش یافتند. امروزه شاگردان این مکتب‌ها، از جمله هنرمندان شناخته‌شده‌ای چون بریک آیتژانوف و آلتینای نوگربِک، با موفقیت در صحنه‌های تئاتری و سینما فعالیت دارند.

• تئاتر در دوران جنگ بزرگ میهنی و پس از آن:

در دوران جنگ جهانی دوم، تئاتر نقش پناهگاه روحی جامعه را بر عهده گرفت. در آن زمان، نمایش‌های میهن‌پرستانه‌ای چون «در لحظه آزمایش» اثر مختار اوئزوف و «نگهبان افتخار» اثر مشترک اوئزوف و عبدالشریف آبی‌شف وارد صحنه شدند.

در این دوره، مهارت حرفه‌ای بازیگران قزاق با تجربیات هنرمندان برجسته‌ای که از جمهوری‌های دیگر اتحاد شوروی به قزاقستان پناه آورده بودند، غنا یافت. این تعامل، سطح فنی و هنری تئاتر قزاق را به‌طور چشمگیری ارتقا داد.

در سال‌های پس از جنگ، تئاتر به سوی آثار حماسی بزرگ روی آورد. اجرای اقتباس نمایشی از رمان «آبای» نوشته مختار اوئزوف در سال ۱۹۴۹میلادی، موفق به دریافت جایزه دولتی اتحاد جماهیر شوروی شد. کار بر روی آثار کلاسیک روسی (الکساندر اوستروفسکی) و جهانی (مولیر) نیز ادامه یافت.

در دهه ۱۹۶۰میلادی، هم‌زمان با فضای موسوم به «ذوب یخ‌ها»، نمایشنامه‌هایی به صحنه رفتند که موضوعاتی پیش‌تر ممنوعه مانند سرکوب‌های سیاسی و انتخاب اخلاقی فرد را مطرح می‌کردند. از جمله آثار شاخص این دوران می‌توان به نوشته‌های شاهمت خوساینف («سرنوشت‌های دشوار»)، تحاوی آختانوف («سائوله»، «طوفان») و قالتای محمِدی‌جانوف («گرگ‌زاده زیر کلاه»، «در غربت») اشاره کرد.

در سال ۱۹۶۱میلادی، تئاتر نام مختار اوئزوف را دریافت کرد. در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰میلادی، تحت رهبری کارگردانان برجسته‌ای چون آذربایجان مامبِتوف و روبن آندریاسیان، تئاتر به سطحی والا از مهارت هنری دست یافت و به اجرای آثار پیچیده کلاسیک (فدریکو گارسیا لورکا، «عروسی خون») و درام‌های معاصر پرداخت.

در سال ۱۹۸۱میلادی، گروه تئاتر به ساختمان جدیدی در شهر آلماتی نقل مکان کرد. ساختمانی که به‌زودی به نماد معماری فرهنگ ملی جمهوری قزاقستان تبدیل شد.

• تئاتر در دوران استقلال: چالش‌ها و فرصت‌های نو:

کسب استقلال جمهوری قزاقستان در سال ۱۹۹۱میلادی مرحله‌ای تازه در تاریخ تئاتر این کشور رقم زد. حذف سانسور ایدئولوژیک راه را برای بازاندیشی تاریخ ملی همچون آثار «چنگیزخان» و «تومیریس» و تحلیل انتقادی واقعیت پساشوروی گشود.

با وجود دشواری‌های اقتصادی دهه ۱۹۹۰میلادی، تئاتر توانست بقا یابد و زمینه را برای شکل‌گیری گروه‌های مستقل و تجربی فراهم آورد.

÷

• وضعیت کنونی هنر تئاتر قزاقستان در قرن بیست‌ویکم:

زندگی تئاتری معاصر جمهوری قزاقستان ساختاری چندلایه دارد و نمایانگر یک اکوسیستم پیچیده است. در این منظومه، تئاترهای دولتی با سنت‌های تثبیت‌شده در کنار پروژه‌های مستقل و تجربی همزیستی دارند.

در شهرهای بزرگ، به‌ویژه در آلماتی، صحنه‌ای پویا و زنده شکل گرفته است که هم تئاترهای دراماتیک کلاسیک و هم گروه‌های مستقل نظیر «آرتیشوک» (ARTiSHOK) و «۲۸ تئاتر» (28theatre) را دربر می‌گیرد. این گروه‌ها با قالب‌های نوآورانه از اجراهای صحنه‌ای کوچک و نمایش‌نامه‌خوانی تا نمایش‌های خیابانی و کارناوالی تجربه‌ورزی می‌کنند. این تنوع باعث ایجاد فضای رقابتی سالم و رشد کیفی تولیدات نمایشی شده است.

با این حال، در مناطق خارج از مراکز شهری وضعیت غالباً کم‌تحرک‌تر است. بسیاری از تئاترهای استانی با رکود خلاقانه مواجه‌اند، گرچه گاه درخشش‌هایی قابل‌توجه نیز مشاهده می‌شود؛ از جمله نمایش «RE اُبلوموف» در تئاتر جوانان تمیرتاو، که نتیجه همکاری موفق اولگا مالی‌شیوا به‌عنوان تهیه‌کننده و نمایش‌نامه‌نویس بود.

به گفته کارشناسان، مناطق پیرامونی معمولاً با تأخیر نسبت به مراکز فرهنگی، گرایش‌های نوین تئاتری را جذب می‌کنند؛ علتی که هم به محدودیت منابع مالی و هم به محافظه‌کاری سلیقه ی تماشاگران بازمی‌گردد.

یکی از مسائل کلیدی تئاتر معاصر جمهوری قزاقستان کمبود نیروی متخصص در بخش‌های فنی و پشت‌صحنه است. حوزه‌هایی که هرچند خلاق نیستند، اما برای اجرای مدرن حیاتی به‌شمار می‌روند.

در هیچ‌یک از دانشگاه‌های کشور رشته‌ای برای تربیت طراح نورپردازی صحنه وجود ندارد؛ حرفه‌ای که بدون آن، نمایش مدرن ناممکن است.

علاوه بر این، کار نیروهای فنی از جمله طراح لباس و گریم، نصاب دکور، و صدابردار اغلب با دستمزدی پایین جبران می‌شود، که موجب گردش نیروی کار بالا و فقدان تجربه انباشته در این بخش‌هاست.

این مسئله به‌ویژه در تئاترهای دولتی و شهرداری‌ها مشهود است، جایی که حقوق پرداختی کمتر از میانگین کشوری بوده و جذابیت حرفه‌های تئاتری برای نسل جوان را کاهش می‌دهد. با وجود این چالش‌ها، روند تئاتری کشور نشانه‌های مثبتی نیز دارد.

فارغ‌التحصیلان جوان کارگاه‌های بازیگری چون کارگاه اسان‌علی آشی‌موف در آلماتی و کارگاه‌های گولژان اسپتوا و سرگئی ماتویف در آستانه، به‌طور فعال وارد گروه‌های نمایشی می‌شوند.

همکاری‌های موفق، نظیر اجرای نمایش «یوگِنی اُنگین» در تئاتر ماکسیم گورکی در پایتخت با مشارکت کارگردانان روس و گروهی جوان، نمونه‌ای از گفت‌وگوی بین‌فرهنگی و نوسازی صحنه‌های سنتی به‌شمار می‌رود.

 نتیجه‌گیری:

تاریخ تئاتر جمهوری قزاقستان مسیری است از اشکال فولکلوریک هم‌گرا تا نهادی پیچیده و چندوجهی که نقشی محوری در حفظ هویت ملی، زبان و کد فرهنگی ایفا می‌کند.

این هنر از مراحل شکل‌گیری، فشارهای ایدئولوژیک، چالش‌های اقتصادی و جست‌وجوهای هنری گذشته و پایداری و توان بازآفرینی خود را اثبات کرده است.

مرحله کنونی را می‌توان هم‌زیستی سنت و تجربه، مرکز و پیرامون، کمبود نیرو و جهش خلاق دانست.

چشم‌انداز آینده تئاتر جمهوری قزاقستان در گرو پشتیبانی نه‌تنها از بخش خلاق (نمایش‌نامه‌نویسان، کارگردانان و بازیگران)، بلکه از حل ساختاری مشکلات فنی و پشت‌صحنه‌ای است.

تقویت زیرساخت‌های مادی، نوسازی نظام آموزشی و تأمین مالی عادلانه همه بخش‌های نمایشی از پیش‌شرط‌های اساسی‌اند تا تئاتر قزاقستان بتواند رسالت والای خود را همچنان ادامه دهد. یعنی بودن به‌عنوان فضایی زنده برای گفت‌وگو، خودشناسی و بازتاب هنری واقعیت اجتماعی.

منبع:

https://adebiportal.kz/ru/news/view/kogda-zanaves-podnimaetsia-istoriia-kazaxskogo-teatra__10000241
https://ru.sputnik.kz/20190327/kazakhstanskij-teatr-zhivet-ili-vyzhivaet-9675093.html

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%B0%D1%82%D1%80%D1%8B_%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0

https://kazpravda.kz/n/viva-verdi-viva-opernomu-iskusstvu-kazahstana/